Dlaczego dzieci niesprawne manualnie
potrzebują terapii logopedycznej
Ścisła zależność między funkcjonowaniem mowy a ruchami ręki wynika z bliskiego usytuowania w korze mózgowej ośrodków odpowiedzialnych za przewodnictwo i dekodowanie impulsów nerwowych. Wieloletnie badania oraz praktyka medyczna dowiodły, że tzw. ruchy precyzyjne i ich koordynacja odgrywają niezwykle ważną rolę w kształtowaniu się mowy. Często logopeda poddający dziecko stępnej diagnostyce w celu ustalenia typu zaburzenia mowy, obserwuje jak trzyma kredki, widelec, czy radzi sobie z czynnościami wymagającymi zaangażowania rąk i skorelowania ich ruchów np. poprzez mozolne wycinanie elementów przy użyciu nożyczek, kolorowanie rysunków, odwzorowanie szlaczka lub lepienie z plasteliny. Jest to wstępna faza w ocenie tzw. motoryki małej.
Ludzka dłoń jest precyzyjnie skonstruowanym elementem, który stanowi prototyp większości narzędzi i maszyn niezbędnych do codziennego funkcjonowania, a więc już ten fakt świadczy o jej doskonałych właściwościach. To, że ręka jest w stanie wykonać jakiś ruch jest efektem współpracy wielu ogniw występujących w układzie nerwowym tj. regulacji na poziomie korowym mózgu, czyli podstawowego napięcia mięśni oraz jego regulacja poprzez zmianę nasilenia, zakresu napięcia oraz płynności. Kolejnym elementem warunkującym powodzenie ruchów ręki jest regulacja korowa, która na postawie bodźców zbieranych w okolicach czuciowo-ruchowych odpowiada za powstanie sprzężenia zwrotnego w zakresie praksji (wzorców ruchowych). Na końcu należy wymienić regulację emocjonalno-motywacyjną, a więc gamę uczuć towarzyszących podejmowaniu czynności np. radość z wykonywania zadania, satysfakcja. W psycho- i neurolingwistyce dawno potwierdzono, że pozytywne stany emocjonalne torują czynności i ułatwiają ich zapamiętywanie.
Związek funkcji ręki z rozwojem mowy i myślenia wynika z faktu, że dłoń jest narzędziem poprzez które wyraża się intencje umysłu. Nasze dziecko poznaje świat i zaczyna go rozumieć dzięki schematom sensomotorycznym wynikającym z jego realnych działań. Podejmowanie przez nie czynności eksploracyjnych (rozpoznawczych) oraz manipulacyjnych i konstrukcyjnych (zmieniających otoczenie) pozwala na stopniowe rozwijanie operacji umysłowych. Najpierw zachodzi to na poziomie sensomotorycznym (integracji i przetwarzania bodźców zebranych przez wszystkie zmysły), następnie powstają reprezentacje umysłowe na poziomie przedoperacyjnym i operacyjnym tj. przewidywania, jak wykonać coś w oparciu o plan, a następnie realizacja na poziomie łączenia wszystkich zaplanowanych etapów.
Wszelkie czynności manualne mają związek z rozwojem języka, a aktywność słowna wspomaga działanie rąk. Prawidłowości rozwoju funkcji manualnych, myślenia i mowy mają wspólne podłoże neurorozwojowe. Pewnym formom manipulacji o typie reakcji okrężnych towarzyszy u maluchów gaworzenie samo naśladowcze. Wraz rozwojem zdolności naśladownictwa czynności manualnych i gestów pojawia się umiejętność naśladowania dźwięków mowy usłyszanych u innych osób. Po osiągnięciu w umyśle pojęcia stałości przedmiotu i rozwoju manipulacji specyficznej, pojawia się zdolność do nazywania przedmiotów. Czynności konstrukcyjne takie jak np. budowanie wieży z kolców, dokładanie ich pojawiają się na etapie wypowiedzi dwuwyrazowych, początkowo w postaci zlepków słownych i nazw związanych z określaniem czynności.
Wraz z rozwojem umiejętności konstrukcyjnych w zakresie czynności manualnych pojawia się umiejętność kształtowania konstrukcji zdaniowych, a więc opanowanie składni języka. Za to rozwój reprezentacji umysłowych i systemu pojęciowego w mowie współwystępuje z rozwojem słownych kategorii określających klasy, pojęcia ilościowe, wielkościowe, przestrzenne. Rozwój i stymulacja funkcji manualnych są także istotne ze względu na społeczne i emocjonalne funkcjonowanie człowieka, gdyż dotyk ręki jest formą, wyrazem kontaktu i wiąże się z przekazywaniem różnych uczuć. Ekspresja przy użyciu gestów wspomaga komunikowanie słowne. Dzięki sprawnym rękom dziecko poznaje świat i zdobywa zdolność do przekształcania go, a więc osiąga samodzielność i poczucie realnego sprawstwa i oddziaływania na rzeczywistość.
Terapia ręki opiera się na kilku założeniach m.in. oddziaływaniu na wszystkie sfery rozwoju człowieka, a więc nie tylko na motorykę małą, precyzyjną, ale też motorykę ogólną, mowę, myślenie oraz relacje emocjonalne i zachowania społeczne. W terapii tej należy uwzględnić rolę motoryki dużej, a więc zadbać o ułożenie ciała oraz zapewnienie wszelkich funkcji lokomocyjnych. Nasz malec musi mieć zapewnioną odpowiednią postawę, gwarantującą prawidłowe napięcie mięśniowe, w trakcie zajęć powinien angażować wszystkie partie ciała, tak by zapewnić płynne przejście od ruchów ogólnych do precyzyjnych. Należy powiązać czynności manualne z procesem mówienia np. poprzez ilustrowanie działań gestem, ruchem. Główne założenia tzw. ergoterapii mówią także o stymulacji precyzyjnych ruchów dłoni i palców, dostarczeniu maksymalnie zróżnicowanych wrażeń dotykowych, poznawaniu odmiennych struktur i kształtów. W programach terapeutycznych wykorzystuje się zabawy rozwijające zdolność ruchową całej kończyny, manipulacji samą dłonią, doskonalenia umiejętności chwytu, koordynacji pomiędzy dłońmi, polepszania zdolności samoobsługi. W późniejszych etapach wprowadza się doskonalenie sztuki pisania.
Terapia ręki jest ważnym elementem wspomagającym terapię logopedyczną, gdyż normalizacja funkcjonowania układów odpowiedzialnych za czynności manualne ma bezpośrednie przełożenie na usprawnienie motoryki małej i dużej, wspomagając tym samym koordynację percepcyjno-motoryczną oraz integrację pracy półkul mózgowych.